Góc thiên tài của những người “đa dạng thần kinh”

Có người học rất giỏi toán, cỡ tương đương trình độ tiến sĩ nhưng khả năng nói chuyện và giao tiếp chỉ như một bạn học sinh lớp 5.

Tuy nhiên, ở một số nơi trên thế giới, những người bị chứng khó đọc hay “đa dạng thần kinh” giờ đây đang được các tập đoàn hàng đầu thế giới nhìn nhận lại vì họ có khả năng đem lại những giá trị bứt phá tuyệt vời cho doanh nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực sáng tạo và những nhiệm vụ cần tư duy tập trung. Các báo cáo về lực lượng lao động gần đây đánh giá những người “đa dạng thần kinh” có những năng lực của tương lai. Các doanh nghiệp Việt Nam có thể quan tâm và tạo ra những hành lang để tận dụng nguồn nhân lực vô cùng quý báu này.

Jame là một kỹ sư giỏi đang làm việc tại một tập đoàn nước ngoài ở Việt Nam. Ông đến gặp tôi nhờ trị liệu vì gần đây ông mắc rất nhiều lỗi vụn vặt như quên lịch hẹn, đi làm nhầm chỗ, nhầm ngày, chậm tiến độ. Việc này ảnh hưởng nghiêm trọng đến vị trí của ông trong công ty, sếp của ông đã nhắc nhở và cho rằng Jame đang trở nên thờ ơ và thiếu động lực làm việc.

Từ bé, Jame đã mắc phải hai vấn đề thần kinh - phát triển là chứng khó đọc và hội chứng tăng động giảm chú ý. Tuy vậy, Jame thi đỗ vào trường danh tiếng, trở thành nhân viên xuất sắc ở nhiều tập đoàn lớn trên thế giới bất chấp khó khăn. Gần đây, một số chuyện diễn ra làm Jame cực kì căng thẳng. Những vấn đề của chứng khó đọc và tăng động giảm chú ý lại xuất hiện lại, làm ông dễ mắc lỗi hơn.

Jame đề nghị tôi viết thư cho công ty giải thích về chứng khó đọc và hội chứng tăng động giảm chú ý của ông để doanh nghiệp có thể hiểu và sắp xếp công việc của ông trong thời gian ông thích nghi trở lại với nhịp độ thông thường sau điều trị. Tuy nhiên, tiết lộ của tôi có thể khiến ông mất việc hoặc khiến chủ thuê lao động coi ông là gánh nặng hơn là một nhân viên gặp vấn đề cần hỗ trợ.

Đó cũng là ứng xử chung mà người thuộc nhóm neurodiversity (tạm dịch là dịch là đa dạng thần kinh) “bị kỳ thị” trong môi trường doanh nghiệp. Theo hội tâm lý học Anh, nhóm đa dạng thần kinh bao gồm những người mắc các chứng như tự kỉ, khó đọc, tăng động giảm chú ý, hội chứng toures. Hệ thống não bộ, thần kinh của mỗi người đều có những điểm mạnh và điểm yếu.

Chẳng hạn, có người hiểu và xử lý hình ảnh rất tốt nhưng trí nhớ lại không tốt bằng, tuy mức độ chênh lệch không quá đáng kể. Nhưng, ở những người “đa dạng thần kinh” sự biệt giữa các kỹ năng, khả năng của họ là rất lớn. Có người học rất giỏi toán, cỡ tương đương trình độ tiến sĩ nhưng khả năng nói chuyện và giao tiếp chỉ như một bạn học sinh lớp 5.

Tuy nhiên, ở một số nơi trên thế giới, những người bị chứng khó đọc hay “đa dạng thần kinh” giờ đây đang được các tập đoàn hàng đầu thế giới nhìn nhận lại vì họ có khả năng đem lại những giá trị bứt phá tuyệt vời cho doanh nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực sáng tạo và những nhiệm vụ cần tư duy tập trung.

Nếu bạn đã từng quan sát những đứa trẻ tự kỉ, bạn sẽ thấy các em hay lặp đi lặp lại một hành động gì đó hoặc chơi mãi một hai thứ cả ngày không chán. Đặc tính đó khi chuyển vào trong môi trường làm việc nghĩa là khi được giao một công việc, họ sẽ làm đi làm lại nó cho đến khi thành công mới thôi.

John là một kỹ sư công nghệ tài giỏi và anh mắc chứng tự kỉ. Cán bộ quản lý thường xuyên phải nhắc anh đi nghỉ ăn trưa hoặc nghỉ, đi về. Anh tham gia vào một sự án rất tham vọng của công ty, được hai tháng, các thành viên khác đã chán nản và bỏ hết. Nhưng, John vẫn cắm cúi làm nó thêm hai tháng nữa để đưa ra một số phương án đột phá. Nhờ những phương án của anh, các thành viên khác thấy bắt đầu nhìn ra hướng đi và cùng quay lại hoàn thiện dự án cho công ty. Sự bền bỉ từ chứng tự kỷ đã giúp John vượt qua chán nản mà bình thường mọi người hay gặp phải.

Không chỉ đưa đến cho công ty những năng lực đặc biệt của mình, người thuộc nhóm đa dạng thần kinh còn giúp công ty trở nên sáng tạo hơn. Hầu hết các nhà quản lý phương Tây hiện này đều tin rằng tổ chức của mình sẽ được lợi nếu nhân viên đến từ nhiều bối cảnh xã hội khác nhau như giới tính, ngành nghề đào tạo, vùng miền và sở thích. Nhân viên thuộc nhóm đa dạng thần kinh cũng đem lại những lợi ích tương tự như sự đa dạng về hoàn cảnh và trải nghiệm.

Nghiên cứu(1) cho thấy những người có chứng khó đọc thường có xu hướng nhìn vấn đề tổng thể và có tư duy hình ảnh tốt hơn so với người bình thường. Vì đặc thù gặp khó khăn khi đọc, họ phải nhìn cả con chữ hơn là nhìn vào từng chữ cái một. Thói quen này dịch chuyển sang cách họ giải quyết vấn đề trong cuộc sống. Từ đó, dẫn đến việc khi thảo luận nhóm, họ sẽ giúp nhóm làm việc tiếp cận vấn đề tổng quát và đầy đủ hơn.

Người rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) có xu hướng tạo ra nhưng liên kết lạ, ý tưởng lạ, giúp cho nhóm có góc nhìn mới về vấn đề(2). Nói chung, người đa dạng thần kinh sẽ đem đến khả năng mới, góc nhìn mới khi giải quyết các vấn đề công ty gặp phải và điều đó làm tăng thêm sự sáng tạo cho công ty.

Trên thế giới hiện nay, các lãnh đạo các tập đoàn lớn đang có nỗ lực để tìm cách tận dụng sự tuyệt vời của những người thuộc nhóm đa dạng thần kinh này. Có lẽ lý do mạnh nhất là họ trực tiếp trải nghiệm giá trị của người đa dạng thần kinh. Lãnh đạo các tập đoàn lớn như nhà sáng lập Tập đoàn Ikea, Ingvar Kamprad, hay nhà sáng lập Tập đoàn JetBlue, David Neeleman, khẳng định họ có chứng ADHD và coi đó là một món quà mà họ có.

Tỉ phú Richard Branson luôn khẳng định trên báo rằng chứng khó đọc của ông đã góp phần làm nên thành công cho Tập đoàn Virgin, nó giúp ông nghĩ lớn nhưng giữ thông điệp đơn giản. Và bạn có thể ngạc nhiên khi biết rằng Steve Jobs, người sáng tạo ra điện thoại iPhone nổi tiếng, lại mắc chứng khó đọc. Do vậy, các tập đoàn (như SAP, Hewlett Packard Enterprise (HPE), Microsoft, Willis Towers Watson, Ford, and EY) bắt đầu triển khai các chương trình nhân sự nhằm vào nhóm đa dạng thần kinh này. Năm 2018, Tập đoàn Dell triển khai chương trình tuyển dụng nhân viên tự kỷ và rất nhiều hãng công nghệ đang làm theo.

Không phải bất cứ người nào thuộc nhóm đa dạng thần kinh cũng có phẩm chất tuyệt vời cho công việc. Nhiều người trong số họ thậm chí còn không thể tham gia vào thị trường lao động theo bất cứ cách nào. Tuy nhiên, nhiều người trong số họ như khách hàng của tôi, có khả năng vượt qua được khó khăn của họ, đạt kết quả học tập tốt, trở thành những người lao động quản lý tốt trong một thời gian dài.

Đến một ngày nào đó, vấn đề của họ theo một cách nào đó gây cản trở họ trong công việc. Cũng có những người khác thuộc nhóm đa dạng thần kinh này, có tài năng đặc biệt nhưng gặp phải rào cản lớn trong tuyển dụng không vượt qua được. Hệ quả là cả người làm việc và công ty đều bỏ lỡ cơ hội tận dụng những tri thức và kỹ năng khác biệt cho công việc chung và sự thăng tiến.

Với nhiều thay đổi từ giới quản trị trên thế giới, tôi thực sự hi vọng các nhà quản lý lao động tại Việt Nam sẽ chú ý và cởi mở hơn với những người đa dạng thần kinh. Nếu chúng ta có thể tạo ra những hành lang phù hợp, những người đa dạng thần kinh có thể trở thành nhân tố làm việc tốt, có cơ hội thăng tiến tốt và sử dụng khả năng khác thường của họ trở thành tài sản của công ty.

----------------------------------------------------

(1) Bằng chứng nghiên cứu về chứng khó đọc xử lý thông tin dựa trên chí nhớ (nhớ cả con chữ thay vì đánh vần) https://leader.pubs.asha.org/doi/10.1044/leader.FTR7.12122007.20

(2) Mối liên hệ giữa chứng tăng động giảm chú ý và khả năng sáng tạo: https://www.scientificamerican.com/article/the-creativity-of-adhd/